To μεσημέρι της 3ης Σεπτεμβρίου 1974 οι καλύτεροι πολιτικοί συντάκτες των εφημερίδων της εποχής περίμεναν τον Ανδρέα Παπανδρέου στην αίθουσα συνεδρίων του ξενοδοχείου «Κινγκς Πάλας». Δεκαοκτώ ημέρες μετά την καθυστερημένη επιστροφή του στην Ελλάδα, ο γιος του Γέρου της Δημοκρατίας θα άνοιγε τα χαρτιά του. Ηταν ήδη γνωστό ότι σκόπευε να ιδρύσει νέο πολιτικό φορέα. Αλλά οι πληροφορίες από τις διασταυρούμενες επαφές που είχε στο Καστρί από την ημέρα της επιστροφής του ήταν συγκεχυμένες.
Ωστόσο είχαν γίνει γνωστά αρκετά στοιχεία για τις κινήσεις του μετά την πτώση της δικτατορίας που τον βρήκε στο Τορόντο του Καναδά. Αναχώρησε αμέσως για το Λονδίνο, όπου είχε την έδρα του ένα κλιμάκιο του ΠΑΚ. Στο ξενοδοχείο
«Κάμπερλαντ» τον συνάντησε ο Α. Τσοχατζόπουλος που ήλθε από το Μόναχο και δυο μέρες αργότερα πήραν το αεροπλάνο για τη Γερμανία, όπου βρισκόταν η κύρια δύναμη του ΠΑΚ και τα περισσότερα μέλη του Εθνικού Συμβουλίου. Οι Κ. Σημίτης, Ι. Τσεκούρας, Γ. Τσουγιόπουλος, Δαμ. Βασιλειάδης, Μιχ. Χαραλαμπίδης, Ι. Ζαφειρόπουλος ήταν από τους πρώτους που τον άκουσαν να λέει:
«Θα μετεξελιχθούμε σε πολιτικό κόμμα». Είναι αποφασισμένος και όταν πληροφορήθηκε ότι στην Αθήνα μια ομάδα βουλευτών, υπό τον Ι. Αλευρά και τον Ι. Χαραλαμπόπουλο κινούνται για την ανασύσταση της Ενωσης Κέντρου αντιδρά έντονα.
«Να τους πείτε να τ΄ αφήσουν αυτά».
Στις 6 Αυγούστου συγκάλεσε στο Βίντερτουρ της Ελβετίας το Εθνικό Συμβούλιο του ΠΑΚ που αποφάσισε κατά πλειοψηφία την αυτοδιάλυσή του, χωρίς να το ανακοινώσει. Οσοι τον υποδέχθηκαν στην Αθήνα στις 16 Αυγούστου πιστεύουν ακόμη ότι θα διεκδικήσει την κληρονομιά του Γεωργίου Παπανδρέου. Ο ίδιος όμως έχει ήδη στις αποσκευές του ένα «πολιτικό μανιφέστο» που είχαν επεξεργαστεί στελέχη του ΠΑΚ. Θα το συζητήσει σε ατέλειωτες συναντήσεις στο Καστρί, με στελέχη της αντίστασης, παλαιούς πολιτευτές της Ενωσης Κέντρου και νεολαίους που είχαν κάνει ήδη την εμφάνισή τους στα αμφιθέατρα μετά το Πολυτεχνείο, ως «
φοιτητές που εκφράζουν τις ιδέες του Α. Παπανδρέου». Ανάμεσά τους οι Κ. Λαλιώτης, Αθ. Τσούρας, Στεφ. Τζουμάκας, Δημ. Τζουβάνος κ.ά.
Οταν πήγε στο Α΄ Νεκροταφείο και προσκύνησε στον τάφο του Γεωργίου Παπανδρέου, πολλοί θεώρησαν ότι τελικά θα εμφανιστεί ως διάδοχος του Γέρου στην ηγεσία της Ε.Κ. Πρώτος ο Γιάννης Αλευράς, που δεν έκρυβε ότι δεν τον ενθουσίαζε η ιδέα να μπει στο ίδιο κόμμα με τους αχτένιστους νεαρούς που συναντούσε στο Καστρί ο Ανδρέας Παπανδρέου.
«Αυτοί δεν έχουν ούτε ψήφο», του έλεγε.
Οταν του έδωσε να διαβάσει το κείμενο που είχε φέρει μαζί του, τον ενόχλησε ο σοσιαλιστικός προσανατολισμός του.
«Ανδρέα, τι πας να κάνεις, εδώ έχουμε έτοιμο κόμμα, πειράματα θα κάνουμε;».
Ολα αυτά τροφοδοτούσαν το ενδιαφέρον των δημοσιογράφων που τον περίμεναν εκείνο το μεσημέρι, κυρίως για να διαπιστώσουν ποιοι τελικά θα τον ακολουθούσαν.
Εφτασε με αρκετή καθυστέρηση στο ξενοδοχείο. Ηταν ένας διαφορετικός
Ανδρέας Παπανδρέου. Φορούσε μαύρο δερμάτινο σακάκι, άσπρο πουκάμισο χωρίς γραβάτα, φαρδιά δερμάτινη ζώνη, είχε φαβορίτες και ήταν πιο αδύνατος από ό,τι τον ήξεραν επτά χρόνια πριν. Κατευθύνθηκε σε ένα δωμάτιο στον πρώτο όροφο και ζήτησε από τον Πέτρο Λάμπρου να βγει στον δρόμο και να τον ειδοποιήσει όταν θα φτάσει ο Γιάννης Αλευράς, που δεν πήγε τελικά. Μετά φώναξε τον Θανάση Τσούρα.
Ηρθαν όλοι; ρώτησε.
Σχεδόν όλοι, περίπου 150 άτομα. Δεν ήταν μεγάλα ονόματα της πολιτικής, αλλά ήταν αποφασισμένοι να πάνε μαζί του. Στ. Γιώτας, Χ. Λουκάκης, Π. Λάμπρου, Κ. Τσιγαρίδας, Ν. Μιχαλόπουλος, Ι. Τζώρτζης, Κ. Λαλιώτης, Μαρία Μίχα, Τ. Τουλούπας, Ν. Βγενόπουλος, Ι. Κορωναίος, Ξ. Πελοποννήσιος, Απ. Πρόκος, Μ. Κουτσόγιωργας, Αν. Λιβάνης, Αθ. Σκουλάς, Αγγέλα Κοκκόλα, Ασπα Μανδηλαρά, Αμαλία Φλέμινγκ, Ντ. Τριαρίδης, Αντ. Δροσογιάννης, Ι. Σκουλαρίκης, Κ. Νικολάου, Ελ. Βερυβάκης, Παν. Κρητικός, Κ. Ανδρουτσόπουλος, Γρ. Κασιμάτης, Γ. Παπαστρατής, Λ. Βασιλικόπουλος, Αρ. Μπουλούκος, Δ. Μπουλούκος, Στ. Πανταζόπουλος, Ι. Παπαδονικολάκης, Φ. Κούτσικας, Απ. Κακλαμάνης, Φ. Τόμπρας, Ι. Κουτσοχέρας, Γ. Χρυσάφης, Αθ. Τσιμπούκης, Γ. Τσαφούλιας, Ι. Πανούτσος, Σ. Βαλυράκης, Χρ. Παπαθανασίου, Γ. Λιάνης, Γ. Κίσσονας, Μ. Σάλλας, Π. Βουρνάς, Μένη Μαλιώρη, Στ. Τζουμάκας κ.ά.
Ο ίδιος ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε συντάξει έναν κατάλογο με 149 άτομα. Μερικοί δεν ανταποκρίθηκαν. Αντίθετα πήγαν άλλοι που δεν είχαν προσκληθεί.
Στη δεξιά πλευρά κάθονταν στελέχη με πολιτική δράση πριν από τη δικτατορία, όπως ο αγέρωχος Γιάννης Χαραλαμπόπουλος και ορισμένοι που είχαν γίνει γνωστοί από τις δίκες της χούντας. Στην αριστερή πλευρά η Σύλβα Ακρίτα με άσπρο παντελόνι και ακριβώς δίπλα της ο Κ. Σημίτης, με γραβάτα. Γύρω τους στελέχη του ΠΑΚ, άγνωστοι οι περισσότεροι. Αλλά και επιφανείς της Δημοκρατικής Αμυνας που θα συνενώνονταν είκοσι μέρες αργότερα με το ΠΑΣΟΚ, με επικεφαλής τον Σ. Καράγιωργα, τον Χρ. Ροκόφυλλο και τον Μ. Δελούκα.
Μίλησε με σταθερή φωνή παρουσιάζοντας τη
«Διακήρυξη Αρχών του Πανελληνίου Σοσιαλιστικού Κινήματος», την όποια διάβασε ολόκληρη ο Κ. Νικολάου και μοίρασε στους δημοσιογράφους ως εκπρόσωπος Τύπου ο Γ. Κατσιφάρας. Το τελικό κείμενο που θα έμενε στην Ιστορία ως «Διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη» πήρε την οριστική μορφή του μόλις το προηγούμενο βράδυ, στο Καστρί.
Οι Κ. Σημίτης, Μαν. Παπαθωμόπουλος, Ι. Τσεκούρας, Δαμ. Βασιλειάδης, Ν. Μιχαλόπουλος ήταν από τους τελευταίους που έκαναν συμπληρώσεις. Το πολυγραφημένο κείμενο έγινε αργότερα μια μικρή πράσινη μπροσούρα, από τις Εκδόσεις Καρανάση. Ο τίτλος Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα είχε ήδη συζητηθεί στις συσκέψεις του ΠΑΚ, πριν επιστρέψουν στην Ελλάδα, ανάμεσα σε πολλούς άλλους. Στην Αθήνα οι κεντρώοι ήθελαν να αντικατασταθεί ο όρος «σοσιαλιστικό» με τον όρο «δημοκρατικό». Την απόφαση πήρε ο Α. Παπανδρέου κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή. Από λάθος η πρώτη δήλωση του λογότυπου του ΠΑΣΟΚ στον Αρειο Πάγο ανέφερε
«Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κόμμα». Θα ζητήσει να τροποποιηθεί σε «Κίνημα» δυο μέρες αργότερα με συμπληρωματική δήλωση.
Το Κίνημα θα στεγαζόταν προσωρινά σε ένα δυάρι στην οδό Ακαδημίας 28, που τους παραχώρησε ο Γ. Μυλωνάς. Πολλά στελέχη όμως διατηρούσαν άλλους τόπους συναντήσεων, ανάλογα με την προέλευσή τους. Ο Αντ. Λιβάνης και ο Ι. Καψής στην οδό Θεάτρου. Οι Κ. Λαλιώτης, Αθ. Τσούρας και ο Ι. Τζώρτζης γράφουν πολιτικά κείμενα σε ένα καφενείο στα Εξάρχεια! Λίγες εβδομάδες αργότερα θα βρεθούν δυο όροφοι στην οδό Πανεπιστημίου 57 και εκεί θα εγκαταστήσει την έδρα του το πρώτο Εκτελεστικό Γραφείο: Α. Τσοχατζόπουλος, Κ. Σημίτης, που συνήθως κρατάει τα... πρακτικά, Σ. Καράγιωργας, Β. Φίλιας, Α. Στάγκος, Κ. Μανωλίδης, Ασπα Μανδηλαρά, Αθ. Τσούρας και η νεαρή φοιτήτρια από το ΠΑΚ Αγγλίας Βάσω Παπανδρέου.
Η υποδοχή που του επεφύλαξαν τα ΜΜΕ δεν ικανοποίησε τον
Ανδρέα Παπανδρέου. Οι δημοκρατικές εφημερίδες έχουν ήδη στραφεί στην υποστήριξη της Ενωσης Κέντρου και του
Γεωργίου Μαύρου, ενώ η κρατική ραδιοτηλεόραση αγνοεί τις δραστηριότητές του.
Ετσι στις 15 Σεπτεμβρίου έριξε το σύνθημα της αυτοοργάνωσης: κάλεσε όλους εκείνους που πιστεύουν στις πολιτικές αρχές και τις διακηρύξεις του να δημιουργήσουν οργανώσεις με δική τους πρωτοβουλία. Ηταν η πραγματική ιδρυτική πράξη του ΠΑΣΟΚ.
Ελπίδα και (για λίγους μόνον) απογοήτευση
Θυμάται ο ,
ΑΝΤΩΝΗΣ ΡΕΝΙΕΡΗΣ
Στις 3 Σεπτεμβρίου 1974 ήμουν νεαρός δημοσιογράφος που εργαζόταν στην παλιά «Βραδυνή» των αδελφών Αθανασιάδη. Την εφημερίδα που στήριζε όσο καμιά άλλη, την εποχή εκείνη, τη Νέα Δημοκρατία και ειδικά τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Είναι φανερό ότι δεν θα έστελναν έναν νέο συντάκτη σαν εμένα να καλύψει την ανακοίνωση της ίδρυσης του ΠΑΣΟΚ από τον Ανδρέα Παπανδρέου. Ευτυχώς λίγες ημέρες πριν, η εφημερίδα- που ξανακυκλοφόρησε στις 24 Ιουλίου, μια και την 1η Δεκεμβρίου του 1973 την είχε κλείσει η χούντα του Ιωαννίδη- είχε εκδώσει την πρώτη δημοσιογραφική ταυτότητά μου. Εκείνη λοιπόν την ημέρα δεν πήγα σε άλλο ρεπορτάζ. Πήγα στο «Κινγκς Πάλας». Είχα μεγάλη αγωνία αν θα κατάφερνα να μπω στην αίθουσα, επειδή δεν είχα πρόσκληση και επειδή η δημοσιογραφική ταυτότητά μου έδειχνε ότι εργαζόμουν σε καθόλου φιλική προς τον Ανδρέα εφημερίδα. Αλλά ξεκίνησα.
Πλησίασα το ξενοδοχείο από το πεζοδρόμιο της Πανεπιστημίου, στην άνοδο, και όταν έφθασα στο παλιό καφέ του Ορφανίδη (σήμερα είναι κοσμηματοπωλείο) είδα κάτι που με έκανε να παγώσω:
Έξω από τον «Ορφανίδη» έκοβε βόλτες ένα αστυνομικός του περιβόητου επί χούντας «Σπουδαστικού» της Ασφάλειας. Ηταν μια χαρακτηριστική φιγούρα, συνήθως έκανε... πιάτσα έξω από το Χημείο στην οδό Ναυαρίνου και παρακολουθούσε τους φοιτητές. Μάλιστα σε αρκετές δίκες αντιστασιακών φοιτητών ήταν μάρτυρας κατηγορίας. Τον παρατήρησα για λίγο και βεβαιώθηκα ότι παρακολουθούσε ποιοι έμπαιναν στο «Κινγκς Πάλας». Ποτέ δεν έμαθα αν ήταν σε διατεταγμένη υπηρεσία. Οταν μπήκα στο ξενοδοχείο προσπάθησα να βρω κάποιον γνωστό μου από τους ανθρώπους του ΠΑΣΟΚ για να του το πω, αλλά στον χαμό που γινόταν εγκατέλειψα την προσπάθεια και προχώρησα προς την αίθουσα όπου θα μιλούσε ο Ανδρέας. ΕΞΩ από την πόρτα επικρατούσε το αδιαχώρητο. Δεκάδες άνθρωποι προσπαθούσαν να μπουν στην αίθουσα, η οποία ήταν ήδη γεμάτη. Κι ας ήταν μισή ώρα πριν από την προγραμματισμένη για την ομιλία. Εκεί η δημοσιογραφική ταυτότητα έκανε το θαύμα της: μόλις την έδειξα, με άφησαν και πέρασα. Ηταν η πρώτη φορά που τη χρησιμοποιούσα! Ούτε καν με λοξοκοίταξαν που έγραφε «Βραδυνή»...
ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΑ ολόκληρη τη... γέννηση του ΠΑΣΟΚ όρθιος, όπως και πολλοί άλλοι, δημοσιογράφοι και μη. Το τι έγινε μέσα στην αίθουσα, όσον αφορά στις επίσημες δηλώσεις, τα διαβάζετε σε άλλες στήλες. Υπήρχε όμως και το κλίμα, η ατμόσφαιρα, τόσο μέσα όσο και έξω από την αίθουσα, ακόμη και στο λόμπι του ξενοδοχείου. Μερικές σκηνές τις θυμάμαι ακόμη:
ΕΠΙΚΡΑΤΟΥΣΕ μεγάλος ενθουσιασμός, ακούγονταν και μερικά συνθήματα πότε πότε, αλλά ήταν φανερό ότι όλοι οι συγκεντρωμένοι δεν είχαν ούτε τα ίδια πολιτικά πιστεύω, ούτε περίμεναν τα ίδια πράγματα να ακούσουν. Οι πολλοί επιδοκίμαζαν, άλλοι φαινόταν ότι ενοχλούνταν. Μερικοί έφυγαν πριν τελειώσει ο Ανδρέας. Η μεγάλη μάζα όμως έμεινε μέχρι το τέλος. Κυρίως οι νέοι, που ήταν πάρα πολλοί, έδειχναν ενθουσιασμένοι, τόσο από την εμφάνιση του Ανδρέα όσο και από τα όσα άκουσαν. Ειδικά αυτά τα περί «έξω από το ΝΑΤΟ», «η Ελλάδα στους Ελληνες», «εθνική ανεξαρτησία», «λαϊκή κυριαρχία», ηχούσαν στα αυτιά τους σαν η καλύτερη μουσική που είχαν ακούσει μέχρι τότε. Δεν αποκλείεται μερικοί να πίστευαν ότι ήταν έτοιμοι να πάρουν την εξουσία. Ισως και την ίδια ημέρα...
ΕΝΑΣ ηλικιωμένος, που δεν κατάφερε να μπει στην αίθουσα, διαμαρτυρόταν επειδή δεν τον άφηναν να δει από κοντά τον Ανδρέα. «Εγώ πολέμησα με το ΕΑΜ, είμαι Μακρονησιώτης, έκανα επί χούντας και στη Γυάρο. Τόσα χρόνια περιμένω να δικαιωθούν οι αγώνες μου. Αφήστε να περάσω», φώναζε.
ΔΥΟ μεσήλικοι συζητούσαν χωρίς να ακούονται. Ξαφνικά ο ένας ύψωσε τη φωνή του και είπε στον άλλο:
«Πάμε να φύγουμε σου λέω. Αυτός είναι κομμουνιστής. Δεν ακούς τι λέει;». Μάλλον τον Ανδρέα εννοούσε...
ΑΡΚΕΤΟΙ σχολίαζαν ότι ο Ανδρέας εμφανίστηκε «πολύ ακραίος. Φοβίζει τον κόσμο έτσι», έλεγαν. Την ακριβώς αντίθετη άποψη εξέφραζαν οι νεολαίοι. Ενας παρατήρησε: «Επρεπε να πει ότι οι χουντικοί και ο βασιλιάς πρέπει να τουφεκιστούν στο Γουδή».
ΠΑΡΑ το ότι ο καιρός ήταν ακόμη ζεστός, πολλοί φορούσαν ζιβάγκο... Σίγουρα οι γραβάτες ήταν... μειοψηφία. Αλλωστε και ο Ανδρέας εμφανίστηκε με ένα λευκό πουκάμισο χωρίς γραβάτα.
ΕΚΕΙΝΟΙ που έδειχναν πλήρως απογοητευμένοι ήταν μερικοί παλιοί βουλευτές ή πολιτευτές της Ενωσης Κέντρου, που- ίσως- περίμεναν ότι ο Ανδρέας θα ανακοίνωνε ότι... προσχωρεί στο κόμμα του πατέρα του και θα διεκδικούσε την αρχηγία του. ΕΦΥΓΑ από το ξενοδοχείο μία ώρα μετά το τέλος της ομιλίας Παπανδρέου. Στη ρεσεψιόν πηγαδάκια των 4, 5, 6 σχολίαζαν όσα είδαν και άκουσαν. Αλλοι επιδοκίμαζαν, άλλοι εξέφραζαν σκεπτικισμό και άλλοι ήταν σίγουροι ότι «ο Ανδρέας θα σκίσει». Ηταν φανερό πως από την πρώτη στιγμή της γέννησής του το ΠΑΣΟΚ δεν θα περνούσε απαρατήρητο.
ΟΤΑΝ βγήκα έξω κοίταξα προς το απέναντι πεζοδρόμιο: ο χαφιές ήταν ακόμη εκεί! «Για να γυρίσει ο ήλιος θέλει δουλειά πολλή» μουρμούρισα και άρχισα να κατηφορίζω την Πανεπιστημίου...
